In gesprek met onderzoeker … sir Michael Marmot
Vorige maand kreeg sir Michael Marmot een eredoctoraat aan de Universiteit Gent. In 2013 kreeg hij er al een in Leuven en hij heeft er nog een aantal. Het is dan ook een geweldige staat van dienst die hij opbouwde de afgelopen decennia. Na studies in Australië en Californië werkte hij als professor epidemiologie aan University College of London. Hij leidt er momenteel het Institute of Health Equity. Hij is ook voorzitter van de World Medical Association. Toch is deze onderzoeker in Vlaanderen grotendeels een nobele onbekende. Reden genoeg om naar zijn lezing te gaan en zijn recentste boek The Health Gap te lezen.
The sky is the limit
Vlaanderen kan deze periode genieten van de uitlach-TV The sky is the limit waarin de rijkere Vlamingen ons een inkijkje geven in hun leven, relaties en vooral de manier waarop ze geld uitgeven. De kijkcijfers liegen er niet om. Het fascineert ons. Helaas gaat dat samen met berichten over toenemende armoede in Vlaanderen. Maar liefst 15% van de Belgen leeft in een gezin met een inkomen onder de armoedegrens, dat is iets meer dan 1 per 7 inwoners! Door de hoge woonkosten worden elke week 80 tot 250 gezinnen op bevel van de vrederechter uit hun huis gezet. Een kwart van de bevolking kan zich geen week vakantie veroorloven. Volgens een enquête door Test-Aankoop kijkt 56% van de bevolking regelmatig aan tegen rode cijfers op zijn bankrekening op het einde van de maand. Bovendien stijgt die sociale ongelijkheid ook nog eens. De verschillen tussen rijk en arm worden groter en dat in een Westers land in de 21steeeuw.
Ongelijkheid in gezondheid
Het onderzoekswerk van onder meer Marmot maakt duidelijk dat sociale ongelijkheid niet alleen te vinden is in inkomen en bezit, maar ook in levensverwachting en gezondheid. Zo is er sprake van verschillende levensverwachting tussen landen. In bv. Afghanistan en Zimbabwe worden vrouwen gemiddeld 42 jaar oud, in Japan is dat 86 jaar. Dat is meer dan dubbel zo lang! Maar eenzelfde verschil is ook te vinden binnen landen en zelfs binnen steden. Marmot verwijst regelmatig naar Glasgow en de wijken Calton en Lenzie, arm en rijk op ongeveer 10 kilometer van elkaar. De levensverwachting voor mannen in Calton is 54 jaar, in Lenzie 82. Op die 10 kilometer is dat een verschil van levensverwachting van 28 jaar. In Baltimore is de situatie vergelijkbaar. Iemand die in de wijk Upton/Druid Heights woont, wordt gemiddeld 63 jaar oud, iemand uit Roland Park 83, een verschil van 20 jaar. Wellicht zijn vergelijkbare contrasten te vinden in Brussel, Gent en Antwerpen.Dat zijn krachtige cijfers. Marmot benadrukt echter dat ongelijkheid in gezondheid niet op de uitersten vorm krijgt, maar in de hele samenleving. De verdeling van Engelse wijken volgens inkomen naar levensverwachting en gezonde levensverwachting (zie grafiek) maakt dat duidelijk. Zelfs als je in het midden van de sociale ladder staat, of driekwart, heb je te maken met lagere levensverwachting en sneller ziek en hulpbehoevend worden.
Eigen verantwoordelijkheid?
Bij ongelijkheid van gezondheid wordt snel gedacht aan slechte verdeling van gezondheidszorg. Maar Marmot wijst er steeds opnieuw op dat bijvoorbeeld in de Verenigde Staten veel budget naar gezondheidszorg gaat, maar de ongelijkheid groot is. Het zijn niet de verschillen in gezondheidszorg die de verschillen in gezondheid veroorzaken. Gezondheidszorg is slechts oplossen van wat eerder fout ging. En dan bedoelt hij ongevallen, misdaad, zelfmoord en de gevolgen van alcoholisme en roken. Waarmee de discussie onmiddellijk gekoppeld wordt aan eigen verantwoordelijkheid van burgers. Deze week liet Karien Stronks, hoogleraar sociale geneeskunde aan de universiteit van Amsterdam, in NRC nog optekenen: “In lagere opleidingsgroepen is vaker sprake van ongezond gedrag”. Als longkanker erg ongelijk verdeeld is over de bevolking, tja, is dat dan niet omdat armere burgers zoveel meer roken? En is dat dan niet vooral eigen verantwoordelijkheid, kwestie van een beetje wilskracht?
Marmot verwijst opnieuw naar de Verenigde Staten en twee ontwikkelingen van de afgelopen decennia. Zo daalde het aantal rokers er significant. Bewijs van wilskracht, van groeiende verantwoordelijkheidszin? Dat is dan stevig in tegenspraak met de tweede tendens, de enorme toename van obesitas. Misschien is er dus meer aan de hand dan de individuele keuzes die iedereen elke dag maakt: wel of niet roken, wel of niet een hamburger met friet eten, … Er is vooral iets mis in de manier waarop we de samenleving en de economie georganiseerd hebben, hoe we ongezond gedrag aantrekkelijk en commercieel interessant hebben gemaakt. In de manier waarop gezond voedsel duurder is dan ongezond voedsel, in de manier waarop veel mensen moeten overleven op een minimumloon en grote onzekerheid over hun tewerkstelling, in de manier waarop er weinig sportinfrastructuur en groen is in achterstandswijken. En zo is elke sector een gezondheidssector, niet alleen de gezondheidszorg alleen.
Van onderzoeker naar activist
De samenleving onderzoeken en inzoomen op ongelijkheid van gezondheid is boeiend, maar Marmot wou meer. Hij wou de samenleving ook veranderen en verbeteren. In die zin is hij vergelijkbaar met Wilkinson en Pickett die in 2008 The spirit level schreven en met hun Equality trust de sociale ongelijkheid te lijf gaan. Op basis van hun boek kwam deze maand de prachtige documentaire The divide uit. Nu alleen nog maar in de UK te zien, maar zeker gaan kijken eens het kan, meer dan de moeite!
Sir Michael Marmot gaf een andere vorm aan zijn activisme. Zo’n tien jaar geleden werd hij voorzitter van een commissie van de World Health Organization (WHO) over sociale determinanten van ongezondheid. In 2008 kwam hun rapport uit: Closing the Gap in a generation. Waar eerdere onderzoekers vooral de focus legden op de sociaal ongelijke verdeling van gezondheid, verlegde Marmot al in de titel de focus op wat er moet veranderen. Hij betuigt zich zo als een grote optimist. De British Medical Journal omschreef hem vorig jaar als een ‘evidence based optimist’. Het laatste hoofdstuk in The health gap heet niet toevallig ‘the organisation of hope’. Ongelijkheid in gezondheid kan weggewerkt worden, en daarom is het onze ethische plicht om dat ook te doen. We kennen het probleem, we kennen de oplossing, waar wachten we nog op?
Met die boodschap reist hij sindsdien de wereld rond en adviseert hij overheden waar ze maar willen luisteren. Zo kreeg hij de vraag om de aanbevelingen uit het WHO-rapport van 2008 te vertalen naar Groot-Brittannië en de Europese afdeling van de WHO. Want mondiale aanbevelingen die van Afghanistan tot Zimbabwe relevant moeten zijn, kunnen best in Westerse rijke landen wat ‘finetuning’ nodig hebben. Zijn aanbevelingen worden zelfs zo opgevolgd dat sommige Britse steden waaronder Coventry zich tegenwoordig ‘Marmot city’ noemen. Lijkt me een goed idee voor Brussel, Gent en Antwerpen.
Dementie een democratische aandoening?
Van veel ziektes (cf. longkanker) is het eenvoudig in te schatten dat ze ongelijk verdeeld zijn onder de bevolking. Maar dementie? Daarvan is het algemene beeld dat het een aandoening is die behoorlijk democratisch onder de bevolking verdeeld is. Met het ouder worden neemt voor iedereen het risico op dementie toe, of je nu hoog of laag in de sociaal-economische verdeling zit. Toch is er ook bij dementie sprake van sociale ongelijkheid. Een Frans-Mexicaans team publiceerde begin 2016 hun onderzoek naar sociaaleconomische kwetsbaarheid en cognitieve achteruitgang. Een grote groep ouderen werd wel 25 jaar lang gevolgd en elk jaar werd hun sociaaleconomische situatie geëvalueerd en een MMSE-test afgenomen. Na controle op variabelen zoals leeftijd en geslacht bleek het risico op dementie voor mensen in een situatie van sociaaleconomische kwetsbaarheid 36 % hoger te liggen. Dat maakt het werk van Michael Marmot ook voor onze sector zeer relevant, en preventieve acties uitwerken een noodzaak.
Referenties:
- Marmot, M. (2015). The Health Gap – The Challenge of an Unequal World. London: Bloomsbury Press.
- http://www.instituteofhealthequity.org/
- Op youtube staan verschillende lezingen van sir Michael Marmot, eenvoudig te vinden door op zijn naam te zoeken. Hij is niet alleen een inspirerend onderzoeker, maar ook een vlotte spreker/docent.
- Ouvrard, C., Meillon, C., Dartigues, J.-F., Ávila-Funes, J. A., & Amieva, H. (2016 ). Psychosocioeconomic precariousness, cognitive decline and risk of developing dementia: a 25-year study. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders, 41, 137-145.
Opgetekend door Jan Steyaert, wetenschappelijk medewerker Experttisecentrum Dementie Vlaanderen
april 2016